آیا شیطان راه برگشت و توبه دارد؟
از چند جهت می توان گفت، برای شیطان راه توبه و برگشت وجود ندارد:

1.قرآن مجید اعمالی را قابل توبه می داند که از روی نادانی انجام گیرد:

«اِنَّما التَّوبَهُ عَلَی اللهِ لِلَّذِینَ یَعمَلُونَ السُّوءَ بِجِهالَهٍ»؛[1]«پذیرش توبه بر خدا است نسبت به کسانی که از روی جهالت کار زشت انجام می دهند».

منظور از جهالت، ندانستن نیست، بلکه عمل زشتی است که نه از روی طغیانگری و عناد، بلکه از روی هوی و هوس انجام شده باشد. در روایتی از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که «مقصود از جهالت، گناهی است که بنده­ی خدا آن را انجام می­دهد، گر چه از حکم آن آگاه می ­باشد».

بر این اساس شیطان که از روی طغیان و تمرد، نافرمانی خدا را کرد، راه توبه را روی خود بسته است.

2.یکی از شرایط توبه، جبران گذشته و اصلاح آن است و این امر برای شیطان قابل اجرا نیست، زیرا گناه او علاوه بر نافرمانی خدا، گمراهی بسیاری از مردم است. کسی که دیگران را گمراه کرد، اگر بخواهد توبه کند و توبه اش پذیرفته شود، باید همه آن­ها را هدایت نماید. چگونه شیطان می­تواند افرادی را که در طول قرن­ها به طرق مختلف گمراه کرده، هدایت کند؟![2]

[1]- سوره ی اعراف، آیه ی 30.
[2]- محمد، سبحانی نیا، توبه تولدی دوباره، قم، عصر جوان، 1384، ص 124-122 .

گستره ­ی فعالیت و قدرت مانور شیطان و یارانش را می توان به این صورت ترسیم کرد که در بیرون از جهانِ طبیعت هیچ جایی برای شیاطین نیست؛ قرآن کریم فرمود:

«إِنّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنیا بِزِینَهٍ الکَواکِبِ وَ حِفظاً مِن کُلِّ شَیطانٍ مارِدٍ لا یَسَّمَّعُونَ إِلَی المَلَأِ الأعلی وَ یُقذَفُونَ مِن کُلِّ جانِبٍ ذُحُوراً وَ لَهُم عَذابٌ واصِبٌ إِلّا مَن خَطِفَ الخَطفَهَ فَأَتبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ»؛[1]«ما آسمان این دنیا را به زیورِ اختران آراستیم و آن را از هر شیطان سرکشی نگاه داشتیم؛ (به طوری که) نمی تواند به انبوه (فرشتگانِ) عالم بالا گوش فرا دهند و از هر سوی پرتاب می ­شوند و با شدت به دور رانده می شوند و بر ایشان عذاب دایم است؛ مگر کسی که یک­باره استراق سمع کند که شهابی شکافنده از پی او می ­تازد».

همین­طور در همه­ ی مجاری وحی، یعنی از مبدأ اعلا گرفته تا سمع مبارک پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و ضبط و ثبت آن در قلب ایشان و بیان آن بزرگوار تا گوش شنونده­ ی وحی، هیچ نوع دستبرد یا القایی از جانب شیطان نیست، چون همه­ ی این­ها حوزه­های استحفاظی است؛ قرآن کریم در این­باره چنین می­ فرماید:

«وَ ما تَنَزَّلَت بِهِ الشَّیاطِینُ وَ ما یَنبَغِی لَهُم وَ ما یَستَطِیعُونَ إِنَّهُم عَنِ السَّمعِ لَمَعزُولُونَ»[2]؛

«شیطان­ها آن را - قرآن را - فرود نیاورده اند و آنان را نسزد و نمی­ توانند؛ در حقیقت آنان از شنیدن برکنارند».

بنابراین، شیاطین فقط در محدوده ­ی جنیان و انسان­ها و تنها در حد وسوسه گری، نقش دارند؛ نه آن که در آغاز بر بندگان خدا تسلط و اقتداری داشته باشند؛ بلکه این بندگان خدا هستند که او را پذیرایی کرده، و با برتافتن از یاد پروردگار، همنشینی او را می پذیرند. [3]

محدوده­ ی هستی شیطان، هرگز مقام انسان کامل را در بر نمی گیرد و به حریم بندگان مخلص راهی ندارد. اگر شیطان بخواهد انسانی را فریب بدهد، از راه اندیشه و افکار فریب می­ دهد، در حالی که او به مقام فکری و علمی انسان کامل و بندگان مخلص راه ندارد، تا بتواند آنها را وسوسه کند. شیطان نمی تواند در عقل عملی انسان کامل از راه امید و محبت و گرایش راه پیدا کند، زیرا مرحله عالی نفوذ شیطان وهم و خیال است و از آن بالاتر نمی­ رود.

در انسان­های دیگر که شیطان رخنه می کند، برای این است که عقل آنها آمیخته به وهم و خیال است. ولی انسان کامل، وهم و خیال را در برابر عقل کامل خود خاضع کرده است.

هر چند شیطان قادر به وسوسه ی انسان­های کامل نیست. اما نباید خیال کرد که نسبت به آنها بی اعتناست. شیطان، دشمن آنهاست و اگرنتواند مستقیماً در خود آنها راه پیدا کند، در خواستها و برنامه­ ها و در اجرای طرح­های ایشان رخنه کرده تا در خواسته ­های پیامبران راه پیدا کند و نگذارد عملی شود:

«وَ مَا أَرْسلْنَا مِن قَبْلِک مِن رَّسولٍ وَ لا نَبیٍ إِلا إِذَا تَمَنی أَلْقَی الشیْطنُ فی أُمْنِیَّتِهِ… »[4]؛ «ما هیچ پیامبری را پیش از تو نفرستادیم مگر اینکه هر گاه آرزو می کرد (و طرحی برای پیش برد اهداف الهی خود می ریخت ) شیطان القائاتی در آن می­ کرد…».[5]

[1]- سوره ی صافات، آیات 10-6 .
[2]- سوره ی شعرا، آیات 212-210 .
[3]- فتح الله، نجار زادگان، مصاف بی پایان با شیطان، مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی، حوزه علمیه قم،1390 ش،ص 37-36 .
[4]- سوره حج، آیه 52.
[5]- عبد الله، جوادی آملی، سیره پیامبران (علیهم السلام) در قرآن، قم، اسرا، 1379، ص199-198 .

اگر ابلیس از جنّ است پس چگونه در میان فرشتگان راه یافت با آن که فرشتگان، معصومند و جن غیر معصوم و موجود غیر معصوم را، به حریم معصومان راهی نیست؟

پاسخ این است که فرشتگان درجاتی دارند «و ما منّا إلّا له مقامٌ معلوم»[1]، برخی از آنان در عالم تجرّدِ تامّ و برخی در عالم مثال و گروه سومی در عالم مادّه هستند که بر زمین و زمینیان سیطره دارند.

فرشتگانی که در عالم ماده و زمین هستند اگر چه مانند فرشتگانِ دو عالم تجرد عقلی و مثالی، معصیت نمی­ کنند، زیرا دارای روح مجرد و معصومند، اما راه برای ورود شیطان و معصیت در بین آنان باز است؛ همان طور که معصومین (صلوات الله علیهم) با آن که اهل عصیان نیستند در دنیایی زندگی می­ کنند که امکان گناه در آن هست و در کنار آنها انسان­های غیر معصوم هم زندگی می­کنند. بنابراین، ممکن است ابلیس در جمع گروه خاصی از ملائکه بوده باشد، نه در جنب مقرّبان و حاملان عرش الهی.[2]

[1]- سوره صافات، آیه 164.
[2]-عبدالله، جوادی آملی، ، تسنیم( تفسیر قرآن کریم)، ج2 ، قم، اسرا، 1378، ص279-280 .

شیطان جن است یا فرشته؟
سه نظریه ی مهم در این باب که شیطان جن است یا فرشته وجود دارد:

اول: شیطان از جنس جن­ها می باشد که نظر بیشتر مفسران است.

دوم: شیطان از جنس ملائکه است و این قول منسوب به برخی مفسران است.

سوم: او از ملائکه بوده، ولی به دلیل طغیان و سجده نکردن بر آدم، تبدیل به جن شده است[1].

آنچه که بین مفسران شیعه شهرت یافته است، جن بودن ابلیس است، شیخ مفید و همفکران او برای این مطلب چند دلیل آورده اند:

الف: تصریح قرآن: « كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ »[2]شکی نیست که «کان» در این آیه به معنای «صار» نیست تا گفته شود: این تنها دلالت دارد که شیطان پس از مخالفت با فرمان سجده، در زمره ی جنّیان درآمد؛ زیرا معصیت خدا و مخالفت دستور او، ماهیت شخص عاصی و مخالف را از فرشته به جن تغییر نمی­دهد؛ زیرا بین فرشته و جن تفاوت ماهوی و نوعی وجود دارد [3]. (بیان قرآن تفاوت ماهوی ملک و جن است و آثار متباین آنها مؤید تباین ماهوی آنهاست).

ب: خداوند احکامی را برای نوع جن قرار داده که هیچ یک از آنها برای نوع فرشتگان قرار داده نشده است؛ نظیر همسانی با انسان و هم­ردیف او واقع شدن: « وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ »[4] و مانند برخورداری از زاد و ولد که از آیاتی مانند: « أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونی »[5] بر می­آید و مانند تقسیم جن به دو طایفه ­ی مؤمن و کافر که در سوره ­ی جن آمده است؛ از این رو ممکن نیست جن را طایفه ­ای از طوایف یا صنفی از اصناف فرشتگان شمرد.

ج: آثاری که ویژه ­ی فرشتگان است و در جن وجود ندارد؛ نظیر خصوصیت عصمت که از آیه ی « لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ »[6] به ­دست می ­آید؛ زیرا با توجه به عصیان ابلیس، چنین نتیجه می­گیریم که او از فرشتگان نیست: ابلیس معصیت کرد و هیچ معصیت کاری فرشته نیست؛ پس ابلیس فرشته نیست.

د: خصوصیت رسالت، در آیه­ ی « الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلاَئِكَةِ رُسُلاً…»[7] (با توجه به الف و لام الملائکه) برای همه­ ی فرشتگان ذکر شده است و روشن است که مقام رسالت را با عصیان، سازگاری نیست[8].

[1]- مصطفی، سلیمانیان، فلسفه وجودی شیطان، فلسفه وجودی شیطان، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1394ش، ص40.
[2]- سوره ی کهف، آیه 50.
[3]- عبد الله، جوادی آملی، تسنیم( تفسیر قرآن کریم)، ج2 ، قم، اسرا، 1378، ص 297.
[4]- سوره ذاریات، آیه 56.
[5]- سوره کهف، آیه 50.
[6]- سوره تحریم، آیه 6.
[7]- سوره فاطر، آیه 1.
[8]- عبدالله، جوادی آملی ، همان، ص 298.